दळण आणले नाही असा मध्यमवर्गीय मधला एक ही मुलगा, किंवा पुरुष नसेल. नेमका तुमचा क्रिकेटचा गेम रंगात आला असेल आणि आता 2 तास फिल्डींग केल्यावर आता तुमची बॅटिंग असेल त्याच वेळेस तुमची आई तुम्हाला घरी ताबडतोब बोलावेल आणि जा पहिले दळण घेऊन ये असे सांगते, तेव्हा काय वाटते ??? नेमके माझी बॅटिंग आल्यावरच आईला कसे दळण सुचते??? दिवस भर घरी होतो तेव्हा का आठवत नाही??उद्या बुधवार आहे म्हणजे चक्की बंद तेव्हाच संध्याकाळी दळणा ची का आठवण येते?? असे असंख्य प्रश्न आम्हाला लहानपणी पडत असे. मग रागात, चिडत, पाय आपटत तो अल्युमिनियम चा 8 पायलीचा डबा घेऊन निघा चक्कीवर. एक तर बॅटिंग हुकल्या चा राग आणि जड डबा. कसे तरी सायकल च्या करियर वर तो डबा घेऊन जा चक्की वर.

आमच्या लहानपणी दीनदयाळ नगर मध्ये चक्की नव्हती त्यामुळे गोपाल नगर दुसऱ्या स्टॉप वरून दळण आणावे लागायचे. दळण दळणारा माणूस कधीच ओळखू येत नसे. एकतर तोंडाला फडके आणि पिठात पूर्ण डुबलेला. चक्की वर एक म्हातारी बाई बसली राहायची, सांडलेले दळण ती, तिच्या प्लॅस्टिक च्या पिशवी मध्ये गोळा करायची. आपले दळण झाल्यावर त्यातून थोडे पीठ तिला दिले की, ती सुखी राहाय म्हणून आशीर्वाद द्यायची. दळणाचा डबा सट्ट गरम राहायचं. मग खिशयात असेल तर रुमाल नाही तर सायकल पुसायचे फडके डबा उचलायला कमी यायचा. कुणाची तरी मदत लागायची डबा सायकल च्या मागच्या क्यारियर वर लावण्यासाठी. लहानपणी एकदा गोपाल नगर वरून दळणाचा डबा सायकल वरून घेऊन येताना एक छोटा पोट्ट धावत आडवा गेला आणि सायकल ते पोट्ट आणि दळण सगळ सांडले. त्या पोट्टयाची माय भांडायला आली . त्याला लागले म्हणून.. एक तर मी रडवेला दळण सांडले आता घरी मार पडणार म्हणून. कसे तरी धिंगाणा संपला पण घरी लवकर जायची हिम्मत होत नव्हती. दोन तास टाइम पास करून घरी पोहचलो आणि मग .. .. रिकामा डबा आणि बम शिव्या खाल्ल्या..

दळणाच्या डब्बा ची पण एक गंमत असते. सगळे एअलुमिनी चे डब्बे सारखे दिसतात. त्यात आपला डब्बा ओळखणे म्हणजे दिव्य.. त्यावर लिहिलेले नावे पण इतके दिव्य अक्षरात असतात की वाचणे मुश्किल. आपला डब्बा ओळखायला कधी लाल ठिपका लावला तर दोन चार डब्बा वर same ठिपके. आता आली पंचाईत.. मागे अनेक वर्षे कानिटकर नाव असलेला दळणाचा डब्बा आमच्या कडे होता. डब्बा बदलला की परत तो डब्बा घेऊन चक्की वर जा आणि आपला डब्बा घेऊन या.. त्यामुळे दळण आणणे हे अतिशय बोर काम असे.. कधी कधी हातोहात दळण घेऊन यावे लागे मग. पांच सात दळणा नंतर आपला नंबर असला की अजूनच दिमाख खराब. त्यात ही काही जणांचे 20 पायली दळण.. त्यात तो मध्येच mechanism चेंज करणार . मध्येच हात लावून दळण बारीक आहे का पाहणार. तो चक्की चा चालू होण्याचा वेगळाच आवाज. मग मशीन सुरू होत नाही म्हणून पट्ट्याला धरून चाक फिरविणे. गहू झाल्यावर चण्याची डाळ, कुणाला जाड कणिक हवी तर कुणाला बारीक. आणि दिवाळी चे दिवस असेल तर विचारुच नका. एकेका जणाचे चार चार दळण. मग तिथे खूप दिवस न भेटलेला एखादा मित्र भेटणे आणि मग टपरीवर चहा पिऊन यावे तर त्याचे दळण झालेले, तो भुरर आणि आपण परत निरीक्षण करत बसा. दळणा चे दर देखील नेहमी odd फिगर मध्ये असतात. 4 रु पायली / किलो, सध्या 8 रू किलो असे आहेत वाटतात. मग चिल्लर चा वांधा .. आता बर आहे ऑनलाइन पैसे देता येतात. कधी कुठल्या चक्की मध्ये एखादा मळकट रेडियो लागलेला असतो त्यात सुंदर गाणे आणि सोबत चक्की चा आवाज .. डब्बा गाडीत ठेवताना हमखास पॅन्ट ला कणिक लागणार आणि झटकायला गेले की हमखास अजून पसारणार. दळणाच्या दिवशी नेमकी काळी पॅन्ट असणार. मग परत घरी जाऊन ती पॅन्ट बदलवून पुनः ऑफिस ला जाणे आले.

अजून एक राहिलेच, वार लक्षात न राहिल्या मुळे बुधवारी चक्की वर पोहचू तर संपूर्ण चक्की चे पार्टस वेगवेगळे झालेले दिसतील आणि दगडी गोलावर चक्की वाला छिन्नी हातोड्याने ठक ठक ठोकताना दिसेल.

कुठल्या ही महत्वाच्या कामाच्या वेळेस हे दळण नावाचे प्रकरण उद्भवते. मग मध्येच दळण दळणाऱ्या मालकाशी गप्पा. एक तर त्याला आवजा मुळे एकू येणार नाही . आ आ करून गप्पा. काय म्हणतो तुमचा मुलगा काय करतो आहे ?? तर तो सांगतो सध्या लता मंगेशकर कर मध्ये mbbs ला आहे. थर्ड year ला. मग फी पुष्कळ असेल .. हो आहे पण भरतो आहे education loan न घेता. प्रायवेट कॉलेज मध्ये mbbs ते ही education लोन न घेता ? मग कळते की दिवसभर फडके बांधून राब राब राबणारा बाप आपल्या मुलासाठी काय आणि किती करू शकतो. त्या दिवशी एकदम त्या चक्की वाल्या बाबत आदरयुक्त आपुलकी वाटू लागली . चला चक्की पुराण संपवू या.. माझे दळण झाले, मी चाललो, तुम्ही पहा वाट ..

नागपूरच्या उन्हाळ्याची चाहूल खरे तर आंब्याला मोहर आला की सूरू होते. मोहराचा मंद सुवास झाडाच्या जवळपास गेलं की प्रकर्षाने जाणवतो. खरेतर त्या गंधाने हुरहुर सुरू होते, परीक्षेच्या जाणिवेची! शाळा कॉलेजमध्ये syllabus संपवण्याची घाई सुरू होते. सबमिशन्सला ऊत येतो.

मग काही दिवसांनी सगळीकडून उगाचच सुसाट वारा सुरू होतो. त्या वाऱ्यात हिवाळ्याचा उरला- सुरला गारवा असतो. आजी म्हणते, महाशिवरात्रीचं वारं सुरू झालं हे वारं हळूहळू गारव्याला पार हुसकावून लावतं आणि उन्हाळा जाणवायला लागतो.

असेल तिथे पळस फुलायला लागतो. आंब्याच्या झाडावर बाळकैऱ्या दिसायला लागतात. मोगऱ्याचे झाड अचानक तरारून येते. त्याला पानोपानी नवे कोंब यायला लागतात आणि प्रत्येक कोंबातून आठ-दहा दिवसात चक्क पिटुकल्या कळ्यांचा गुच्छ डोकावू लागतो. तेवढ्यात मार्चच्या मध्यावर हमखास अवकाळी पाऊस डोकावतो. अगदी थोड्या वेळापुरता! पण तो गारांची फौजच घेऊन येतो हा मारा सहन न झाल्याने बऱ्याच कैऱ्यांचा अंगणात अक्षरशः सडा पडतो. जाणकार म्हणतात उरलेल्या कैऱ्यांवर ठरतो यंदा किती आंबा मिळणार ते! टीनावर पडणाऱ्या कैऱ्यांचा आवाज न बघता सांगतो की कैरी साधारण किती मोठी आणि पक्व झाली आहे ते. एकीकडे संध्याकाळी मोगऱ्याच्या शुभ्र टपोऱ्या कळ्या चढत्या संध्याकाळी फुलू लागतात आणि अंगणात सर्वत्र मोगऱ्याचा सुगंध भरून राहतो. झाडांना तर आता दोन वेळेला पाणी द्यावे लागते.

एप्रिल-मे तर अगदी उन्हाचा कहर अत्यावश्यक असेल तरच घराबाहेर पडायचे, अन्यथा गडी-गुपचूप घरात राहायचे. नागपूरला एसी पेक्षा कुलरच जास्त दमदारपणे काम करतो पण पाण्याची टंचाई या एका महत्त्वाच्या कारणामुळे एसी चा प्रभाव व प्रसार जास्त झालाय. उन्हाळ्यात सारखं पाणी प्यावंसं वाटतं आणि घामानं जीव नकोसा होतो. आजकाल मात्र घामुळे प्रकरण फारसं ऐकू येत नाही. थंडाव्यासाठी अनेक उपाय केल्या जातात आतून-बाहेरून! परीक्षा संपल्या की खूप ऊन असलं तरी संध्याकाळी ' फिरायला' जाणे must दिवसभर दामटून ठेवल्यामुळे अगदी आठ- नऊ वाजेपर्यंतही मुले बाहेर खेळत असली तरी आई-वडील मुळीच ओरडत नाहीत.

लगोलाग कडूलिंबाला खूप कोवळी पाने आणि प्रत्येक फांदीच्या टोकावर बारीक पांढऱ्या फुलांचा फुलोरा येतो. गुढीपाडव्याला याचं फार कौतुक आणि महत्त्व! एप्रिल पासूनच गच्चीवर झोपण्याची धामधूम सुरू होते. संध्याकाळी गच्चीवर पाणी घालून उन्हाच्या वाफा काढून घ्यायच्या. ते पाणी तासभरातच सुकतं. अंधार पडला की सलग रांगेत गाद्या घालायच्या म्हणजे झोपायच्या वेळेपर्यंत छान गार होतात. रात्री आपली गादी सोडून भावा बहिणींच्या गादीवर लोळायचं आपली गादी गारच राहू द्यायची आई रात्री आवर्जून, उन्हे बाधू नयेत म्हणून हातापायाला कांद्याचा रस चोळते. गच्चीवर एक पाण्याने भरलेला माठ हवाच रात्री पाणी प्यायला. अगदी जून महिना सुरू होईपर्यंत हा आनंद घ्यायचा जर बारीक पावसाचा शिडकावा झाला तरी दामटून झोपून राहायचे. थेंब फारच टपोरे झाले तर गादीच्या फटाफट वळकट्या करून गच्चीवरच्या खोलीत एकावर एक रचून ठेवायच्या आणि घरात जागा मिळेल तसे चक्क सतरंजीवर झोपायचे. हेही दर उन्हाळ्यात होणारच. आता मात्र हे आठवणीतच राहील कारण स्वतंत्र घरांचे हळुहळू सदनिकेत रूपांतर होत असल्याने खाजगी गच्ची कालबाह्य होतेय.

मे च्या मध्यावर अचानक चिंचेच्या झाडावर खूप नवी कोवळी पालवी दिसायला लागते आणि त्यातून फुटायला लागतात पिवळ्या पाकळ्यांच्या फुलांचे अतिशय नाजूक घोस! प्रत्येक फुलात एक अगदी तिळाएवढी लहान पाकळी! या पाकळ्यांचा सोनेरी सडा झाडाखाली पडायला लागतो तशी पावसाची पक्की चाहूल लागते. आणि पुढची जबाबदारी पावसाळ्यावर सोपवून उन्हाळा खऱ्या अर्थाने विसावतो. दरम्यान पळस, बहावा आपले अस्तित्व अगदी ठळकपणे दाखवतात. बहावा तर फुलल्यावर चाळीस दिवसांनी नक्की पाऊस पडेल अशी हमी देतो.

असा हा उन्हाळा आंब्याच्या मोहराच्या चाहूलने सुरू होतो तो चिंचेच्या फुलांच्या घोसावर संपतो, आणि हे चक्र अव्याहत सुरू राहते

The main sectors of the regional economy of Nagpur are agriculture, manufacturing, and services. The agriculture sector is also important to the city’s economy whereby one of the principal foods produced here is the orange. Indeed, Nagpur is called the Orange City because it is the region’s centre for orange production and trade. Apart from oranges, some other crops that are also grown in Nagpur district in large quantities include cotton, pulses, oilseeds and rice. 

Manufacturing has been another significant sector in Nagpur’s economy. There are many industries present in the city such as the textile mills, steel plants, chemical factories, automobile manufacturing units etc. Not only do these industries make a significant contribution to the local economy, but they also offer thousands of jobs to people.

In the last few years Nagpur has witnessed increasing demand for service-based sectors. As more IT firms are shifting their business functions over here and BPOs and KPOs companies coming up as the major service sector related industries. This switch from products to services has seen a lot of highly qualified people move into the town, which has increased its GDP.

The most valuable asset for Nagpur in the aspect of economic profile is the geographic location. The city is a key transportation network for the central region as road, rail and air transportation are well established. NH-44 passing near the city and major seaports in the vicinity provide it with an environment conducive to carrying out trade and commerce.

Moreover, the matter of infrastructure in Nagpur is developed as there is the reliable power supply, the communication network, the facilities for water supply, and the advanced medical centres. It is also a factor that makes it an ideal destination for businesses that are considering setting up in the city.

The economic structure of Nagpur is complex, but the city’s economic growth rate is high. The city also has a lot of potential as a destination for the growth of business in India. As an industrial centre with a favourable business environment, a skilled workforce, and the best infrastructure, Nagpur will persist with its ascending development trend and become one of the leading economic hubs in India

Key factors contributing to the growth of Nagpur’s economy.

1. Strategic Location: A perfect example of a factor that contributes to economic growth in Nagpur is its geographic location. It is geographically located at the heart of India which make the city strategic for transport and commerce within the country. It is connected to other metropolitan cities in India such as Mumbai, Delhi, Kolkata, and Chennai by airways, railway, and roadways. This has made many firms to establish their branches in Nagpur.

2. Industrial Growth: Nagpur is an industrialized region having 14 centralized large-scale industries within its boundaries. These include the coal mines of western coalfields limited (WCL), the thermal power stations of National thermal power corporation (NTPC) and other industries such as manufacturing of cement, steel and alloys. The city also has IT parks such as the MIHAN (Multi-modal International Cargo Hub & Airport at Nagpur) – a business unit that houses companies like Tata Consultancy Services (TCS), Infosys and HCL Technologies.

3. Rich Agricultural Resources: Among the sectors which contribute to the economy of Nagpur region are agriculture with around 60% of the people involved in agricultural production. It has fertile grounds for the production of cotton, oranges, and soybeans that are either sold to other states or exported to the international markets. The efforts that the government has exerted in advocating for sustainable development in the agricultural sector have led to increased incomes among farmers that have contributed to improved economic performance.

4. Education Hub: Nagpur has over 20 colleges of engineering affiliated to premier institutes like IITs, IIMs and NITs; medical colleges, schools & universities – Nagpur has emerged as the foremost educational center in the region. This has led to students from every part of India and even from other countries flocking to NIIT because it has provided more job opportunities for the IT proficient experts.

5. Tourism Potential: Nagpur also has a number of historical places and ancient constructions like Deekshabhoomi, Sitabuldi Fort, and many other temples tourists from all around the country visit. The city is also famous for its festivals like Ganesh Chaturthi and Dhamma Chakra Pravartan Din which serves as another mode of tourism industry. Nagpur is also known as the Tiger Capital and there are several Jungle Safari options available in and around it.

Industrial development in Nagpur: key industries and sectors.
The major sectors playing roles in Nagpur’s economy are industrial, IT/ITES, pharmaceutical, agro-based, and logistics. So let’s talk in brief about each sector and their impact on Nagpur’s industrialization.
1. Manufacturing:

Nagpur is also the location for the major manufacturing units of major textile industries, steel units, and power generation and cement plants. It has ample deposit of iron ore and coal that are used for these industries. Further, considering that it is near India’s western coastline where seaports like Mumbai and Kandla are located, Nagpur is well positioned to support export-driven industries.
2. IT/ITES:
Nagpur has become one of the favorite IT/ITES destination in last few years due to its favorable business environment and cost effective availability of manpower. Business giants such as TCS (Tata Consultancy Services), Infosys, HCL Technologies have established their offices in this city. This sector received further impetus with the MIHAN (Multi-modal International Cargo Hub and Airport) which has offered IT organizations advanced facilities such as infrastructure.
3. Pharmaceuticals:
Next in line is the pharmaceuticals industry, which is one of the fastest growing with companies such as Lupin Ltd. , Sanofi-Aventis Healthcare Pvt Ltd. , Indoco Remedies Ltd. , among others with their facilities located in Nagpur. This industry thrives under the favourably warm climate for growth of the basis medicinal plants used in the traditional Ayurvedic medicines.
4. Agro-based Industries:

Nagpur is well located in the heart of a region that is relied upon for India’s agricultural production and this makes it a good place for agro-based industries. The city is famous for orange cultivating and processing is the main industry for the fruit processing units. The other agro-based industries that are available in Nagpur include vegetable oils, rice and other food products like dairy and poultry.

5. Logistics:
Being one of the highly connected cities by its air, rail, and road transportation network to the other parts of central India, Nagpur has emerged as a major logistics hub in the central state. The MIHAN project has also made significant contribution to this sector by creating a modern cargo complex with the facilities of cold stores and warehouses.

Industrial growth in Nagpur has been vibrant and expansive with several sectors registering significant developments. Nagpur has also positioned itself strategically as an industrial hub of India thanks to the continued improvement of infrastructure and favorable business policies adopted by the government.

Conclusion: Nagpur’s promising future.

Another specific reason as to why Nagpur has a promising future is positioning. Due to its good road, rail, and air transport facilities, the city functions as a centre of communication to central and southern parts of the country. This competitive advantage has led many firms to designate their operations in Nagpur and thus increased employment opportunities.
The recent establishment of Special Economic Zones (SEZs) in Nagpur City has further strengthened the growth process in the City. SEZs function like special economic zones with tax and other benefits for setting up of industries within these zones. This has led to investments from both domestic and foreign interests, which has spurred industrialisation in Nagpur.

The finalization of MIHAN at Nagpur is another milestone in boosting the economy of the city. It is expected to provide employment opportunities to over 1 lakh people in various sectors such as aviation, IT /ITeS, manufacturing, logistics etc. VLT MIHAN will not only bring the revenue but also increase the trade between India and other countries through efficient cargo facilities.
Also, the government’s recent emphasis on integrating technology with urban development under the Smart Cities Mission has added further impetus to Nagpur’s opportunities for growth. In addition to this several projects for development of urban infrastructure have been taken up in the development of transportation systems, waste management systems, water supply systems etc. These changes are not only enhancing the quality of life of people but also opening up more opportunities for the investments.

In addition, Nagpur is a favourable place for SMEs and start-ups due to a highly innovative and entrepreneurial spirit. The initiatives by the government like the Startup India program have further contributed towards the establishment of more startup businesses by the young individuals.
To conclude, Nagpur is a potential city to boost the country’s economic growth and development. Nagpur is now well poised at becoming one of the top metro cities in the world not only in central India but also in the world because of its strategic location, beautiful government policies and the infrastructure developments. The Orange City is fast becoming the most preferred destination for investors and offering opportunities to its population.

गायत्री भोजनालय

धरमपेठ मध्ये एका जुन्या घरात फार पूर्वीपासून एक मेस होती . गायत्री भोजनालय. 1991 ते 1993 या दोन वर्षात तेथे जेवणाचा योग आला. त्यावेळेस देखील थोडी महागच मेस होती, 700 रुपये महिना. पण जेवणाची quality छान होती. पण मेस खूपच शिस्तप्रिय होती 2.30 वाजता बंद म्हणजे बंद, मग कितीही नियमित ग्राहक असला तरी , मेस चे दार उघडणार नाही. बाहेर टिनाचे शेड होते त्यात उन्हाळ्यात जेवणाची मजा काही औरच होती. माझे कॉलेज व data graphix इन्स्टिट्यूट च्या व्यापामुळे व मेसच्या शिस्ती मुळे अर्धे दिवस उपाशीच रहावे लागत असे.

आज गायत्री भोजनालयाची मोठी इमारत धरमपेठ इथे व प्रतापनगर इथे झाली आहे. गायत्री चे जेवण साधेच पण चविष्ट असते. दोन भाज्या, वरण, दही, कढी, कोशिंबीर, कांदा, पोळ्या व भात. गरम गरम पोळ्या येत असल्याने , थोडं जेवण जास्तच होत. गायत्री धरमपेठ ची कढी अप्रतिम, केव्हाही जावं तर एकच चव. सुरवातीला 40रु, 60 रु करत करत आज थाळीचा रेट 180 रु पर्यंत झालेला आहे. पण जेवणाचं समाधान होत.

खास celebration म्हणून गायत्रीत जाण्यासारखं नसलं तरी रविवारी घरी भरपूर पसारा आवरायचा आणि किचन ला आराम देऊन गायत्रीत जेवायचं..स्वस्त सुंदर पैसे वसूल..

बाहेर गावाला जायचे आहे किंवा चार पाच दिवस पिकनिक ला जाऊन जर मसालेदार, तेलकट, पनीर ची भाजी खाऊन कंटाळा आला असेल तर गायत्रीत जेवावे, एकदम छान वाटते.

वरण, भात, भाजी , पोळी खाऊ घालून एवढा मोठा व्यवसाय होऊ शकतो असे 20 वर्षांपूर्वी वाटले नव्हते.

आजकाल गायत्रीत भरपूर भीड असते. एकावेळी 200 जण एका तासात जेवण घेत असतात. सकाळी 4 तास व रात्री 4 तास, म्हणजे 1600 जण दिवसाला जेऊन तृप्त होत असतात.

बाहेर गावातील नागपुरात कार्यालयीन कामासाठी आलेले कर्मचारी, mp मधून दवाखान्यात भरती झालेल्या चे नातेवाईक, sales representative, medical representative तर कधी कधी पेंटिंग चे काम करणारे वर्कर अशी विविध प्रकारच्या माणसाची भीड असते. तर कधी कधी महिला मंडळी चे भिशी याची देखील भीड असते. आजूबाजूला कोण बसले आहे याची कुणीही दखल न घेता जेवत असतात. इथले वाढणारे कर्मचारी देखील प्रेमाने व चिडचिड न करता, काहीही न बोलता वाढत असतात. एकाच डावाने वरण, भाजी, कढी वाढली जाते. पण चवीत मात्र विशेष फरक पडत नसतो.

अजूनही मध्ये मध्ये कॉलेज च्या परीक्षेच्या ब्रेक मध्ये गायत्रीत जाणे होते. सोबतच्या थकलेल्या staff ला भरपेट जेवू घातल्याचा आनंद वेगळाच.

गायत्री मधले जेवण झाल्यावर बाजूला संदीप पान ठेल्यावर जाऊन मसाला पान खायचे आणि घरी येऊन दोन तास वामकुक्षी, म्हणजे सुख म्हणजे काय असत चा अनुभव.

घरगुती, स्वच्छ व चविष्ट तसेच स्वस्त जेवणासाठी नागपुरातील गायत्री चा पर्याय उत्तम आहे.

The railway line divides the city into east and west Nagpur. The east represents an old organic settlement, while the west represents the new colonial town. Nagpur‟s built form consists of historic and heritage structures, which are spread across both east and west Nagpur. The urban footprint represents the developed versus undeveloped land. Mapping of Nagpur‟s built-up footprint provides details on the (1) built-up space, (2) the open spaces within the city, (3) pattern of development – vertical or horizontal, (4) dispersion of the city‟s development into the fringe areas, and (4) probable areas for future development.  

Nagpur is horizontally expanding, but still the dispersion levels are very low. Also as seen from the map it is clear that in most of the development has taken place in the inner areas and the outer/peripheral areas of the city are less developed comparatively. Also, it is important to highlight that even after city sprawling horizontally, expansion of the city is restricted within the city limits; the open spaces available is less and those available are scattered and are large land parcels. It might be attributed to various reasons like (1) houses with small footprint, (2) presence of 446 slums over 25% of the city area, and (3) 62% of the land falling under the category of undevelopable land, which can be forest, water bodies, agriculture land, land under military forces in Nagpur, etc.

नागपूरच्या उन्हाळ्याचे वैशिष्ट्य म्हणजे दिवस उजाडतो तोच तापायला लागतं. हळूहळू उन्हं चढतील असे मुळीच नाही. हा सूर्य ही - ही आग! शैक्षणिक सत्र एव्हाना उन्हाळ्यात संपलेलं असतं त्यामुळे सर्व वयोगटातील विद्यार्थी घरी असतात. एवढा आग ओकणाऱ्या उन्हाळा, पण पुण्या- मुंबईची आते-मामे, चुलत भावंड उन्हाळ्याच्या सुट्टीत नागपूरलाच येणार(धुडगूस घालायला ऐसपैस जागा)! दिवसाची सुरुवात अगदी चहानेच व्हायची आणि आजही होते. सहसा नाश्त्याची पद्धत नव्हती. सगळी जण सकाळी साडेनऊ-दहाला छान जेवून आपापल्या कामाला, पोळी भाजीचा डबा घेऊन जात. पण सुट्टी सुरू झाली की सगळं जुनं टाईम टेबल मोडून नवं टाईम टेबल सेट होणार.

साधारण आठ-साडेआठच्या सुमारास कंपल्सरी सातूचे पीठ. दुधात कालवलेलं किंवा पाण्यातही अगदी ताकात सुद्धा. त्यानुसार साखर/ गूळ, मीठ काय ते घालून ग्लासभर प्यायचं. थंड असतं प्रकृतीला! असं आजी सांगायची. दिवसभर सारखं येता-जाता थंड पाणी लागायचं. आणि खूप जण घरात असले म्हणजे दोन माठ असायचे. एक माठ संपला की दुसरा वापरायचा. कारण सगळ्यांना थंड पाणी मिळायलाच हवं.

सर्वात महत्त्वाची फळे या दिवसात म्हणजे आंबा, कलिंगड आणि खरबूज. सुरुवात मात्र कैरीने! बाजारात कैऱ्या यायला लागल्या की पहिल्यांदा भाव अगदी अवाक्याबाहेर असायचे. पाव किलो अर्धा किलो तरी आणायच्याच शकुनाच्या. मग भरपूर सतत रतीब! कैरीचे असंख्य प्रकार केले जायचे. अगदी बारीक फोडींचं तात्पुरतं लोणचं, कांदा- कैरीचा तक्कू, कैरी- खोबरे चटणी, कैरी-शेंगदाणे- गुळ चटणी आणि मेथांबा! याशिवाय आई कैरीचं 'बलक ' करायची. कैऱ्या उकडून गर काढायचा, त्यात मीठ,गुळ, लाल तिखट घालून कालवायचं आणि मेथी- हिंग- जिऱ्याची फोडणी घालायची. अगदी टॉक! लागायचं. तसंच पन्हं. यासाठी कैरी भाजुन /उकडून किंवा कच्ची वापरली जायची. आलेल्या पाहुण्याला गार आंबट- गोड पन्हं अगदी द्यायचंच. पुदिन्याची पाने, जिरा मसाला वगैरे चोचले मुळीच नसायचे साखर/ गूळ, मिठाची कणी, वेलदोडा-जायफळ पूड आणि फार झाले तर केशराची काडी. पन्ह्याचं कॉन्सन्ट्रेट अगदी तयारच असायचं. फ्रीज घरोघरी नव्हत. माठाखाली परात ठेवायची त्यात पाणी घालायचं आणि माठाला पातळ पांढरं ओलं कापड गुंडाळायचं. त्याची टोकं परातीत ठेवायची. छान गार राहायचं. नागपुरात अन्न फार लवकर आंबतं, त्यामुळे जेवण झाल्या- झाल्या उरलेलं अन्न ताबडतोब गारव्यात ठेवायचं. ते अन्न हमखास गार ठेवण्याची गृहिणींची जागा म्हणजे कुलरची वरची टाकी! ह्यात डबे ठेवले म्हणजे टिकणारच.

जेवणात आंब्याचा रस अगदी भरपूर असायचा दोन आंबे खाऊन "आम्ही रोज आंबे खातो" असं नसायचं! चांगली चार-पाच दिवसांची गॅप असायची कारण किती आंब्यांचा रस काढायचा याला गणतीच नसायची. चोखायचे आंबे शेकड्याने घ्यायचे पाचखडी नाही तर सहाखडी मोजायचे. म्हणजे एका वेळी पाच आंब्याचे माप न घेता प्रत्येक हातात तीन असे सहा आंबे. २0 वेळा मोजले की १०० च्या ऐवजी १२० आंबे मिळायचे. वर, जमलेल्या पोरांच्या हातावर एक-एक आंबा ठेवला जायचा. नागपूर ला फळांचा राजा बैगनपल्लीच! आम्हाला हापूसचं फार कौतुक नाहीच मुळी हा एकमेव आंबा सालीसकट खाता येतो. सोलून खायचे लाड नकोच! आंब्याचा रस काढायला मोठ्या बादल्यांमध्ये, आंबे पाण्यात गार करायला ठेवायचे. त्यांच्यातील उष्णता कमी करण्यासाठी. रस काढायला घरातील तरुण पुरुष मंडळी हौसेने बसत. बाकी पोरं तो सोहळा बघायला भोवती गोल करून बसणार. आंबे नीट माचवून, देठ नखाने तोडून, थेंबभर रस काढून टाकायचा, चिकाचा. मग बाकी आंब्याचा, मोठ्या पातेल्यात रस काढायचा. बैगनपलीच्या सालांनाही खूप रस असतो. आंब्याच्या सालीचं मागचं टोक उडवून, दोन्ही बाजूंनी नीट रस पिळून घ्यायचा. मग ती साले मुलांना मिळायची चोखायला.

तेव्हा बाजारात फारशा भाज्या नसायच्या. वांगी, कांदे, बटाटे! सुगरणी आलटून-पालटून याच भाज्यांचे पन्नास प्रकार करायच्या. पालेभाजी म्हणजे घोळ. कोरडी भाजी, कैरीच्या फोडी घालून पातळ भाजी, बेसन लावून ताकातलं आळण, घोळीच वरण, यापैकी काहीतरी नक्की व्हायचं.

जेवताना भक्कम आमरस आणि पोळ्या यांची पैज लागायची. मग इतर काही फारसं नसलं तरी चालेल घरातल्या बायकांना भरपूर पोळ्या कराव्या लागायच्या. कारण अगदी बारकं पोर सुद्धा तीन-चार पोळ्या सहज रिचवायचं. मोठ्यांचे तर बोलायलाच नको आंबा फोडी कापून खायचा असेल तर रात्री जेवण झाल्यावर!

आंब्याच्या रसाचे पोट फुटेस्तोवर जेवण झालं की छानसं पान लावून घ्यायचं. खरंतर पाटावरच डोळे मिटायला लागायचे. एव्हाना कुलर मध्ये पाणी भरून जय्यत तयारी असायची. प्रत्येक खोलीत कुलर ही चैन उशिरा आली. मोठा डेझर्ट कुलर सगळ्या घराला थंड ठेवायचा. त्याला वाळ्याच्या ताटया असायच्या. त्या दरवर्षी बदलल्या जायच्या. त्या वाळ्याचा मंद सुगंध घरभर दरवळायचा कुलर सुरू झाला म्हणजे सगळी लहान- थोर मंडळी, बैठकीच्या खोलीत गार झालेल्या जमिनीवर, जागा मिळेल तसे कोणत्याही अँगलने अंग टाकून द्यायची. अशी स्वर्गीय झोप लागायची!

साधारण चारच्या सुमारास, घंटी वाजवत कुल्फीवाला दारावर येणार. मोठ्या ढोबराला लाल कापड गुंडाळलेलं असे. लांबट कोनांमधे कुल्फीची फक्त काडी दिसायची. कुल्फीचे वेगवेगळे प्रकार नव्हते, फक्त आकारावरून किंमत असे. त्या ढोबऱ्यातून लांब कोन काढून कुल्फीवाला घुसळल्यासारखं करायचा. हाताच्या उष्णतेने कुल्फी कोनापासून सुटायची. मग ती आपल्या हातात! या कुल्फीला एक हलकीशी खारट चव पण लागायची. बर्फाचे तपमान कमी ठेवायला वरून भरपूर मीठ घातलेले असायचे त्याचे अंश! सरत्या दुपारी, ' बरफ का गोलावाला' गाडी घेऊन फिरायचा. बर्फ किसून छान पांढराशुभ्र भूरका करून तो काडीवर दाबून बसवायचा. त्या गोळ्यावर वेगवेगळ्या चवीचे आणि रंगाचे गोड पाणी घालायचे. खूप अप्रूप वाटायचं तो गोळ्या चोखून खायला! घरी मात्र बर्फाचा गोळा खायला फारशी परवानगी नसे. तो चोरून, नजर चुकवून खायचा. पण चोरी लगेच पकडली जायची, जीभ रंगलेली असायची ना! तो बर्फ नाल्यातल्या पाण्याचा बनवतात असा समज सर्वत्र पसरवल्या जायचा (काहीतरीच!). दुपारी दारावर चणे- फुटाणे वाला यायचा. खमंग, खारे शेंगदाण्याच्या पुड्या दरडोई घेतल्या जायच्या. भरपूर फुटाणे ,पोहे ,मुरमुरे ,दाणे अगदी पायल्या-पायल्याने घ्यायचे. संध्याकाळी उसाचा रस वाला दारावर यायचा. दुरून दिसला की धावत घरात जाऊन लाडीगोडी लावायची आणि मोठे स्टीलचे पातेलं घेऊन बाहेर धावायचं. अगदी हाका मारून, मारून बोलवायचं. जसं काही इतरांना रस दिल्यानंतर त्याच्या जवळचे ऊसच संपतील! तो आला की किती ग्लास हवे ते सांगायचं. बिना बरफवाला! त्याचं पातेलं बाजूला करून, त्यात पूर्वीचा रस नाही ना याची खात्री करून घ्यायची. रस गाळायचं फडकं झटकून स्वच्छ करायला लावायचं. मग रस काढणं सुरु. सूचना करायच्या... भैय्या अद्रक निंबू डालना भरपूर वगैरे... तयार रस त्याच्या ग्लासने मोजून तो आपल्या पातेल्यात ओतणार. खूप वरून रस ओतून जास्तीत जास्त फेस काढून रस द्यायचा. आणि मग मानभावीपणानं वरून थोडा उरलेला आपल्या पातेल्यात ओतायचा, जास्तीचा म्हणून! किती मधुर असायचा तो आले लिंबाच्या चवीचा रस निसर्गतः गारेगार. रात्री उशिरा ब्लू बेल आईस्क्रीम ची गाडी यायची. पांढरी गाडी, त्यावर निळे पट्टे आणि बेल्स जोडी. दिवसाची सांगता ह्या आईस्क्रीमने होणार. नेहमी नाही हं, क्वचितच! त्या फिक्क्या हिरव्या रंगाच्या पिस्ता आईस्क्रीम ची चव लाजवाब आजही जिभेवर रेंगाळते!

ज्या दिवशी आमरसाचे जेवण झालं नसेल तर हमखास दुपारी भूक लागणार. मग नागपूरचा राष्ट्रीय टाईमपास म्हणजे कच्चा चिवडा अगदी घमेलंभर करायचा. मुरमुरे, पोहे, शेंगदाणे, फुटाणे, बारीक चिरलेला भरपूर कांदा, कैरी, हिरव्या मिरच्या, असेल तर कोथिंबीर, सातूचे पीठ (ऑप्शनल), भरपूर कच्च शेंगदाणा तेल ( जवसाचे तेल ) मीठ, साखरेची चिमूट हे सर्व नीट कालवायचं आणि मधे ठेवायचं. प्लेट चमचे वगैरे काही नको. घमेल्याभोवती बसायचं आणि चक्क हाताने चिवड्याचा घास उचलायचा आणि उघड्या तोंडावर नेम धरून आत लोटायचा. काही मिनिटात ते घमेलं रिकामं व्हायचं!

बाजारात टरबूजं यायला लागली की चांगली गरगरीत, काळपट हिरव्या सालीची मोठ्ठी टरबूजं आणायची आणि मोठ्या बादलीत किंवा आमच्याकडे तर चक्क मागच्या टाक्यात पोहायला सोडून द्यायची. पुन्हा उष्णता कमी करायला टरबुजाची सालं काढून सुबक फोडी वगैरे लाड नव्हते. कलिंगडाच्या सालीसकट एकसारख्या मोठ्या फोडी करून हातात मिळायच्या. ती चंद्रकोर पांढरी पाठ लागेपर्यंत दातांनी कुरतडून खायची. तीच कथा खरबुजाची. खरबुजाच्या बिया चाळणीवर स्वच्छ धुऊन वाळवायच्या आणि वाळल्यावर गप्पा मारायला दातांनी टिचून आतला मगज खायचा. उन्हाळ्यात आईस्क्रीम पार्टी ही व्हायच्या. पाच लिटरचा आईस्क्रीम पॉट भाड्याने आणायचा. दूध घरी आटवून घ्यायचं. दुधाच्या सिलेंडर भोवती बाहेरुन बर्फ, मीठ घालून दांड्याने सिलेंडर गोल गोल फिरवीत राहायचं. सगळ्यांचा हातभार लागायचा. हात भरून यायचे अगदी! मग अंदाजाने आईस्क्रीम घट्ट झालं असं समजायचं. घरातील भरपूर वाट्या, चमचे गोळा झालेले असायचे. प्रत्येकाला मनसोक्त आईस्क्रीम मिळायचं .शेवटी, पातळ झालेलं आईस्क्रीमही मस्त लागायचं. परीक्षा झाल्यावर आमच्या गच्चीवर भेळ आणि आईस्क्रीम अशी जंगी प्रायव्हेट पार्टी असायची.

बाहेर आईस्क्रीम खाणं म्हणजे दिनशॉ, सदर तेव्हा ते शिष्ट आईस्क्रीम होतं! शंकर नगर ची शाखा बऱ्याच उशिरा सुरू झाली. मुंबईच्या पाहुण्यांना वाडीलालची कॉम्पिटिशन म्हणून एकदा तरी दिनशॉ मधे न्यायचंच आणि दिनशॉच कसं जास्त चांगलं आणि चविष्ट आहे ते दाखवून द्यायचं. ठस्सन दुसरं काय?

आणखीन एक पर्वणी म्हणजे बाहेर रस प्यायला जायचं. तेव्हा लक्ष्मी भवन चौकातील रसवंतीत आम्ही जात असू. उसाचा रस आणि अत्यंत चविष्ट भेळ! आता हे कॉम्बिनेशन कुठे दिसत नाही. या रसवंत्या सीजनल असायच्या पाणी मारून गार केलेली जमीन असायची. कापडाचा मांडव चारी बाजूनी आणि छत असायचं. खूप गार वाटायचं.

या सिझनमध्ये नेमकी लग्नसराई असते नागपूरला. डिसेंबरमध्ये लग्नाची फॅशन फार उशीर आली लग्न मार्च ते जूनच्या दरम्यान असायचं. मे मध्ये तर लग्नांना ऐन भर असायचा. लग्नात पंगत असायची. भरली वांगी किंवा रटरट शिजलेली वांगी बटाटा भाजी, जिलेबी, मसालेभात आणि मठ्ठा! मठ्ठा वाढणारा दूरवर दिसला की आपली वाटी रिकामी करून ठेवायची. अशा अनेक वाट्या मठ्ठा प्यायचा. लग्नातल्या त्या गारेगार पातळ ताकापुढे लस्सी झक मारेल! बैगनपल्ली चवीला उतरायला लागला की इतर आंबे बाजारात उतरू लागायचे. पण आंबा अगदी पाऊस पडेपर्यंत खायचा.

नागपूर चा उन्हाळा हा नागपूरकरांना त्रासदायक वाटत नाही. सवयच झाली असते. पण इतर गावातील लोक मात्र नक्कीच घाबरतात. उन्हाळा म्हणजे सुट्टी.मस्त मित्र जमवून खेळणे.सायकल चालवणे शिकणे व फक्त आणि फक्त खाणे. या उन्हाळ्यावर भरपूर लेख या ग्रुप वर वाचण्यात आलेत. पण तरीही उन्हाळा आवडतो.

याच उन्हाळ्यातील खरी मजा म्हणजे लग्न. उन्हाळ्यात भरपूर लग्न होतात. लग्नातील मजा तर आजही आठवतात.

लग्न ठरल्यावर मंगलकार्यालय शोधणे म्हणजे एक मोठे काम असायचे. काही वेळा वाड्यात किंवा शाळेत लग्न होत होती. पत्रिका छापणे हे आलेच. महाल भागात नरसिंग टॉकिज समोर अशी दुकाने होती. गुरुजी पण महालातीलच असायचे.

फराळाचे पदार्थ घरीच सर्व शेजारी मिळून तयार करायचे. सिमंती पूजन व लग्नाचा स्वयंपाक तयार करण्यासाठी तेलंगी अय्या होतेच.

भर उन्हाळ्यात हे अय्या जे उघडेबंब व बहुधा फिक्कट लाल रंगाचे धोतर घातलेली त्याही उकाड्यात व चुलिसमोरील विस्तावा समोर संपूर्ण स्वयंपाक लिलया करायचे. सामानाच्या ने आण करायला सदाशिव रिक्षेवाला तीन दिवस बुक असायचा.

सर्व तरुण मंडळींना कामाचे वाटप करायचे म्हणजे सोपे काम नसायचे.लग्नात एक नारायण असायचाच. तो स्वतःला सुत्रधार समजायचा. कामाचे वाटप झाल्यावर सर्व मंडळी जोमात असायची. बँड वाला शोधणे हे आलेच.त्याकाळी चाळीसगाव चा बँड खूपच लोकप्रिय होता.सिमंती पूजनात सर्वांची ओळख करून देण्यात येते.लग्नातील जेवणापेक्षाही चविष्ट जेवण सिमंती पूजनाचे असते.

लग्नाचा मुहूर्त भर उन्हाचा का असतो संध्याकाळचा का नसतो हा एक संशोधनाचा विषय आहे. लग्नात सुट घातलेला घामाघूम झालेला नवरा व मुंडावळया तून उतरणारा घाम ही कल्पनाच करवत नाही.व्यावसायिक फोटो ग्राफर न्हवतेच .ज्याच्या हाती कॅमेरा तो फोटोग्राफर. त्यामुळे विनोदी फोटो असायचे.

अक्षता मुद्दाम फेकून मारणे हा एक खेळ होता. चुकून आजूबाजूला जर एखादा टक्कल पडलेला म्हातारा असेल तर मग काय. येवढ्या अक्षतांचा मारा होऊनही ती व्यक्ती मागे वळून पाहत न्हवती कारण बहुधा हा राष्ट्रीय खेळ त्यांनी पण लहानपणी खेळला असेलच. लग्न लागल्यावर बँड वाजवणे असायचेच.

लग्नात पेढे वाटणे व गुलाबपाणी असायचेच. पुन्हा पुन्हा पेढे खाण्यात खरी मजा होती. येडा बनून पेढा खाणे हा वाक्प्रचार लग्नात अनुभवयास येतो.

मांडवात गाद्या व लोड असायचेच. अजून एक प्रकार म्हणजे फराळाचे ताट. ते यायचेच.मग काय सुतो. वयस्कर व गादी हे समीकरण असायचेच.पोट्टे खेळण्यात मग्न रहायचे.एकाएकी लोड एकमेकावर फेकणे हा आवडता खेळ सुरू व्हायचा व कितिदातरी लोड झोपलेल्या वयस्कर माणसावर पडायचा व महाभारत सुरू व्हायचे.

स्वयंपाक गृहात अय्या पण तापलेला असायचा. एकतर कडक उन्हाळा व समोर चुळीतला विस्तव. यामुळेच सर्व आचारी काळे व एकसारखे दिसत असतील.पण स्वयंपाक मात्र अत्यंत भारी बनवायचे.

पंगत असायची. जागा साफ करून शाळेतल्या पट्टया आंथरणे हा एक मोठ्ठा कार्यक्रम असायचा

पत्रावळीवर जेवण असायचे. महत्वाचे म्हणजे पंगतीत जागा पकडणे व आपल्या भावांडांसाठी व मित्रांसाठी जागा पकडणे. आपली पलटण कुठे बसली आहे ते आपली आई,मावशी,आत्या शेजारी व काकु चुपचाप एकमेकींना सांगायचे.त्यामुळे आलटून पालटून त्याच पोटभर वाढायला यायच्या. पापड व कुरडया वाढल्यावर पटकन पोटात जायच्या.

जिलबी असेल तर शर्यत लागायची,कोण जास्त खातो याची. या सर्व बाबींवर घरच्यांचे बारीक लक्ष असायचे. जिलबी व थंड ताकासारखे कॉम्बिनेशन जगात दुसरे नाही. एकमेकाच्या पानात त्याच्या नकळत पदार्थ टाकणे हे असायचेच.

एका पाण्याच्या ड्रम मधे बर्फाची लादी टाकून थंड पिण्याच्या पाण्याची सोय असायचीच.

यानंतर असायची रुसने व फुगण्याची विहिनीची पंगत. यावर जास्त लिहिणे शक्य नाही.यावर लेखन म्हणजे एक ग्रंथच लिहावा लागेल.

या सर्व मंगल सोहळ्यात एखाद पोट्ट हमखास हरवतच. मग शोधाशोध व त्याच्या आईचा कॉमन डायलॉग याला उगीचच आणल. मग पळापळ सुरू व्हायची. पोट्ट मांडवा बाहेर एकदाच सापडायचे.तसेच बाहेरगावचा पाव्हणं हमखास सनस्ट्रोक ने आजारी पडायचे ,त्याला मेडिकल कॉलेज मध्ये ऍडमिट करावे लागायचे.

सर्वत्र नुसती धावपळ असायची.

वरात यावर एक लेख नक्की होऊ शकतो.कधीतरी नक्कीच लिहिल.

असे बरेच अनुभव आपल्याला सुध्दा आले असतीलच. मी जसे आठवले तसे लिहिले.

बरोबर लिहिले का.

गेले ते दिन गेले येवढे खरे आहे. संवाद,ओळख व आपुलकीची भावना दिसत नाही हे विदारक सत्य आहे.

काही नागपूर आठवणी - भक्ती विषयक !

मंडळी ! आपला गुढीपाडवा हा नुसताच पार पडला आहे आणि आता येत्या १७ एप्रिल ला आहे रामनवमी ! या दिवशी ,श्री पोद्दारेश्वर राम मंदिरातून

निघणाऱ्या शोभायात्रा विषयी जितके बोलू ते कमीच ठरेल म्हणून बोलणं

टाळतो ! याच अनुषंगाने विचार केला

असता,असे लक्षात आले की भक्ती आणि अध्यात्म या क्षेत्रातली इथली

परंपरा ,ही जुनीच ! यावरच काही

आठवून गेले ,ते असे.

याविषयी ,माझी पहिली आठवण ही

साधारण १९६७-६८ सालची असावी. तेव्हा आम्हीं इंदूरला रहात होतो आणि

इथं ,आजी- आजोबांकडे आलो होतो.

तेव्हा , आजी सोबत गजानन बुवा

मराठे यांच्या कीर्तनाला गेल्याचे

अंधुकसे आठवते ! याच काळात,महालात ,दक्षिणामुर्ती मंदिरात

बाळशास्त्री हरदास यांची विद्वत्तापूर्ण

प्रवचनं होत असत आणि आजोबा

त्यांना जात असत. तसेच इथले

बाबासाहेब साल्पेकर यांचे देवस्थान

पण फार प्रसिद्ध होते आणि कीर्तन

ऐकण्याकरिता फार गर्दी होत असे.

दुसरी आठवण म्हणजे ७० घ्या दशकात, श्रावणमासाची ! यात ,

टोळ शास्त्री आणि मुळे शास्त्री यांची

भागवत कथा ,

अयाचित मंदिर आणि

सोनोबाची वाडी इथं होत असे. अर्थात

ही केवळ उदाहरणं झाली ,अशी अनेक

आयोजनं , विभिन्न ठिकाणी ,सुरूच

असत !

भक्ती आणि अध्यात्म यांची ही समृद्ध

परंपरा ,पुढे अशीच सुरू राहिली. मग

ती ,गोरक्षण ,जेल रोड इथली प्रवचनं

असोत किंवा दुर्गा मंदिर, प्रतापनगर

येथिल कीर्तन महोत्सव असो ! अशी

अनेक आयोजनं ,सतत ,नागपूरात

सुरूच असतात आणि ही इथली एक

विशिष्ट ओळख आहे,हे नक्की !

जुने नागपूर

मला वाटतं सकाळ पासून सुरुवात करावी...

जुन्या नागपूरची सकाळ मीलच्या भोंग्याने सुरू व्हायची। भल्या पहाटे पहिला भोंगा व्हायचा व आता सूर्योदय होणार हे कळायचे। या भोंग्याचा आवाज पार कामठी पर्यंत यायचा। भोंग्या बरोबर महाराजबागेतील डरकाळी सुद्धा कधीकधी ऐकू यायची। सोबत इंजिनाची शिट्टी व गाडीचा आवाज ऐकू यायचा। नागपूर भुसावळ ही रेल्वे व नागपूर गोंदिया रेल्वे पकडायला चाकरमान्यांची लगबग सुरू व्हायची। सायकलींचे ट्रिंग ट्रिंग सुरू व्हायचीl तेव्हा हेच प्रमुख साधन होते, गाड्या नव्हत्याच जवळपास l

तर एकूण भोंग्याला नागपूरकरांच्या आयुष्यात खूप महत्व होते। विविध भारतीवरील कार्यक्रम, बातम्या , इन्स्ट्रुमेंटल music व जयमाला कार्यक्रम भोंग्याच्या आवाजावरून कळायचे। गंमत म्हणजे उन्हाळ्यात बाहेर झोपले तर भोंग्यातून निघालेली राख अंथरुणावर पडायची व कपडे काळे व्हायचे।

भोंग्या सारखीच नामशेष झालेली अजून एक गोष्ट म्हणजे वाडेl जुने नागपूर हे मध्यमवर्गीयांचे शहर होते व वाडा संस्कृती होती। जिवाभावाचे संबंध होतेlशेजारधर्म पाळणारे लोक होते। कुठल्याही घरी कोणताही कार्यक्रम असो तो सार्वजनिक व्हायचा।अगदी जन्मापासून शेवटपर्यंत। वाड्यात कोणी दादा, मामा, काका, काकू, मावशी व आजीआजोबा असे प्रेमाने जडलेले नातेवाईक असत। कोणत्याही प्रसंगाला तोंड द्यायचं आणि एकोप्याने अडचणी सोडवायच्या हे बाळकडू तिथेच मिळत असे l नातेवाईकांना समजत नसे की कार्य एका घरचे आहे की सामूहिक।प्रत्येक वाड्यात एक नारायण सुद्धा असायचाच। जवळच गुजरी रहायची। तेव्हा प्रायव्हेट स्पेस नावाची गोष्ट अस्तित्वात नव्हती त्यामुळे सर्वांचे लक्ष असे l आपोआप चोऱ्या कधी व्हायच्या नाहीत।चुकून चोर आलाच व पकडल्या गेला तर त्याचे काही खरे नव्हते।

हर चीज हर माल चा ठेका वाड्यात व वस्तीत यायचा।

पूर्वी पासून नागपूरचे दोन प्रमुख भाग आहेत, पुलाच्या अलीकडचे आणि पुलाच्या पलीकडचे नागपूर l आता पूर्व आणि पश्चिम असा उल्लेख होतो l पूर्व नागपूर राजकीय घडामोडी, चळवळी ह्यांचं उगम आहे l तिथे कुठल्याही राजकीय घटनेचे पडसाद आधी उमटतात आणि तिथली एकूण हवा बघून पश्चिम नागपूर जागे होतें l

इथे विशेषतः महाल भागा चा उल्लेख आवर्जून करावाच लागेल l तिथे खूप खेळी मेळीचे वातावरण असायचेl

आजही बऱ्या पैकी परंपरा आणि संस्कृती महालात जपलेली दिसून येते l सर्व सण अजूनही येथे गुण्यागोविंदाने साजरे होतात।

बर्डी चे महत्व त्याकाळी सुद्धा व्यापार पेठ असेच होते।

सिव्हील लाईन मध्ये बहुतेक शासकीय कार्यालये व कॉलेज होती।

त्यामानाने धंतोली, रामदासपेठ व धरमपेठ मध्ये बंगलेवजा संस्कृती होती। मोठे आवार, झाडे व बंगल्या भोवताल मोकळी जागा अशी रचना साधारण दिसायची l

सदर भाग परका वाटायचा। फक्त दिनशा आईसक्रीम खायला जायचो।लक्ष्मीनगर,बजाजनगर व अभ्यंकर नगर मध्ये वस्ती खूप तुरळक होती। आता विश्वास बसत नाहीl तेव्हा शहराच्या प्रत्येक विभागांचे असे वेगवेगळे व्यक्तिमत्व होतेl आता सगळे सारखेच दिसतातl

सहज आठवलेली व आता नामशेष झालेली अजून एक गंमत म्हणजे जादूटोणा आणि इतर अंधविश्वासl

त्या काळी भुता खेतावर व जादूटोण्यावर बऱ्याच लोकांचा विश्वास असायचाl करणी हा शब्द तर आजच्या पिढीला माहितही नसेलl

आजही आठवते की शाळेत जातांना किंवा कोणत्या कामास जातांना रस्त्यात मांजर आडवे गेले तर आपण सात पावले मागे जायचो व जोपर्यंत कोणी पुढे जात नाही तोपर्यंत आपण पुढे जात नव्हतो।

असाच प्रकार रस्त्यावर सात पिवळ्या गाठी बाबत नेहमीच पाहण्यात यायचा। या गाठी मंतरलेल्या असायच्या असे मोठ्यांकडून ऐकले होते व त्या ओलांडू नका अशी सक्त ताकीद प्रत्येकाच्या घरून असायचीच। ओलांडल्या तर शरीरावर सात गाठी येतात असे पण ऐकले होते। मी अश्या गाठी काडीने रस्त्याच्या दूर करायचो व नालीत टाकायचो। भोवतालची आबालवृद्ध मात्र कौतुकाने पहायचे।

लिंबाला सुई टोचून ठेवणे हा प्रकार जादूटोण्याचा होता।

मी चंद्रपूरला असताना माझ्या घरासमोर पत्रावळीवर भात,रुईचे पान,हळदकुंकू व दिवा कोणीतरी ठेवायचे।मुली लहान होत्या त्यामुळे काळजी वाटायची l कोण ठेवते ते कळत नव्हते।सारखी लपून पाळत ठेवली असतांना चार घरा पलीकडली म्हातारी आजी ठेवते असे दिसले।बरे,म्हातारी रोज माझ्याशी गोड बोलायची। मी पण तिला कल्पना दिली नाही की तूच ठेवते हे मला माहित आहेl मी संधीची वाट पहात होतो व ती मिळालीl बरोब्बर थोडा अंधार झाल्यावर आजीबाई चुपचाप आल्याच। मीपण तयार होतो। ती म्हातारी ते ठेऊन गेल्यावर मी दिवा विझू दिला आणि पत्रावळ शांत पणें उचलली l सोबत एक आगपेटी व छोटा मेणबत्तीचा तुकडा घेतलाl सिगरेट ओढायचे निमित्त करून घरून निघालोl म्हाताऱ्या बाईच्या घरासमोर पत्रावळ ठेवली, मेणबत्ती खोचली व पेटवलीl पुढे सिगारेट घेण्यास पान ठेल्यावर चाललो गेलो। सकाळी म्हातारीने खूप बोंबाबोंग केली। आजूबाजूचे लोक जमा झाले त्यात अर्थात मी पण होतो। तिने खूप आकांडतांडव केला l हे काम करणाऱ्यांच्या सर्व पिढ्यांचा तिने उद्धार केला। पण त्या नंतर असा प्रकार पुन्हा घडला नाही l असे अनेक मजेदार किस्से आता घडत नाहीतl

त्याकाळचे नागपूर म्हणजे आजच्या भाषेत सांगायचे झाल्यास "happening" होते

आणि त्यामुळे लिहावे तेवढे थोडेच पडेलl

आपल्या गावाचे कुळ जाणून घेण्याची इच्छा असते, नागपूर शहराचा आभिमान वाळगावा एवढा प्राचिन इतिहास या नगरीला आहे,प्राचिन इतिहासाची साक्ष देणाऱ्या अनेक वास्तू या शहरात आहे,

बख्त बुलंद शहा या गोंड राजाने आपल्या राज्याचा विस्तार उत्तर पूर्व व वऱ्हाड पर्यत केला,१७०२ मध्ये त्यांनी आपल्या राज्याची राजधानी नागपूरला आणली, अनेक टोळ्याचे मिळून नागपूर शहर झाले, राजधानी म्हणून आज ३२० वर्ष पूर्ण होत आहे ,आपल्या भागात माोठया प्रमाणात संत्रयाचे उत्पादन होत असून ही संत्री जगात प्रसिद्ध आहे, या रुचकर संत्री मुळे या शहराचे नांव संत्रा नगरी पडले असले तरी , नागपूर हे देशाचा केंद्र बिंदू असल्यामुळे नागपूर शहराला विशेष् महत्व आहे.

बख्त बुंलद शहा यांनी नागपूर व गोंडवाना भागात कृषी व व्यापाराला चालना देण्यासाठी विविध राज्यातील व्यापारी व उद्योजकांना नागपूरात आणले,त्यांना जागा देवून बाजार पेठ निर्माण केली,

लावाण्यवती साठी विदर्भ प्रसिध्द

भगवान श्नीकृष्णाची पत्नी रुक्मिनी,नलाची पत्नी दमयंती, रघुवंशातील राणी अजानी,दशरथाची माता इंदुमती या विदर्भ कन्या होत्या त्यामुळे विदर्भ प्रांत लावण्यवती स्त्रियांसाठी अतिप्राचीन काळापासून प्रसिध्द होता.

बख्त बुलद शहाने राजधानी नागपुरात आणल्या नंतर सक्करदरा,फुटाळा, लेंद्रा,गाडगे,भानखेडा,धंतोली,सीताबर्डी या लहान टोळ्या एकत्र करून शहर केले,शहरात रस्तयांची निर्मिती, तसेच शहराचे रक्षण कर०यासाठी परकोटही बांधला तेव्हा नागपूर शहराचा दर्जा मिळाला,बुलंदशहाच्या मृत्यू नंतर त्यांचा मुलगा नांद सुलतान गादीवर बसला त्याने शुक्रवार तलाव बांधला,गोंड राजाने पाऊणशे वर्ष नागपूर वर राज्य केले

नागपूर व नागनदी ही नावे नागंवशीय लोकांच्या राहण्यांच्या ठिकाणावरुन पडली,असे मान०यात येते,त्यानंतर राजे रघुजी भोसले यांनी बलीशाह यांचा पराभव करुन नागपूरवर सत्ता मिळविली.त्यानंतर भोसले घरा०यांचा इतिहास सुरू होतो,ईस १८०० मध्ये रघुजी राजे भोसले यांचे राज्य अत्युच्च शिखरावर होते.

सिताबर्डी कित्ल्याची रचना

कित्ल्याची रचना दोन टेकडयात आहे,उत्तरेकडच्या टेकड़यांच्या पुढे जेथे सध्या कस्तुरचंद पार्क आहे तैथे साफ मैदान होते,पश्चिमे कडेअजब बांगला,विधान भवन आहे तेथे मैदान होते,मॉरीस कॉलेज हे त्या काळी रेसिडेन्सी होते.

१५ ऑगस्ट १९४७ ला देश स्वातंत्र्य झाल्या नंतर स्वंतत्र्य हिंदुस्थान चा ध्वज पंडित रविशंकर यांनी सीताबर्डी च्या किल्ल्हयावर फडकवला,१८५३ साली लयाला गेलेले नागपूरचे स्वातंत्र्य पुन्हा प्राप्त झाले,संयुक्त महाराष्ट्राच्या निर्मीतीनंतर नागपूर सह व ऱ्हाड महाराष्ट्रात विलीन झाले,

नागपूर करारा नुसार नागपूरला उपराजधानीचा दर्जा मिळाला,आज नागपूर सामाजिक शैक्षर्णिक व सांस्कृतिक क्षेत्रात आघाडीवर आहें, नागपूर शहर संत्रा नगरी सारखे वाघांची राजधानी म्हणून देशात नव्हे तर जगात प्रसिद्ध आहे, नागपूरची संत्री जगातील अनेक राष्ट्रा मध्ये पोहोचली असल्या मुळे शहराला संत्रा नगरीचा लौकिक मिळाला आहे.

नागपूरची वैशिष्ट पवित्र दीक्षाभूमी, रा स्व संघाचे मुख्यलय, आंतरराष्ट्रीय विमान तळ्, मेट्रो, मिहान,अजंब बंगला, उच्चन्यायालय,रिझर्व्ह बँक आदी

Deekshabhoomi is a central memorial in Nagpur, Maharashtra, India, built after the original Buddhist architecture, and is a replica of the famous stupa erected by the Great Emperor Asoka at Sanchi, Madhya Pradesh. It is the biggest ever stupa in the Asian Continent, and was inaugurated on Thursday, 18th December 2001 by the then President of India K. R. Narayanan. It is situated at the heart of Nagpur, Maharashtra (India), and is a global recognition for the city15.Deekshabhoomi is an important tourist attraction in Nagpur, and is a historical place in India where about 1,000,000 people were converted from Hinduism to Buddhism at a single moment on October 14, 1956. These people were people of lower classes who converted under the leadership of Dr. Babasaheb Ambedkar. Ambedkar felt that their human rights could only be protected as Bhuddists2.Dr. Babasaheb Ambedkar, the Chief Architect of Constitution of India, embraced Buddhism here on 14th October 1956. This is considered the only revolution where more than six million people followed at once the principles of the Dhamma.

Embracing Buddhism stands important for another reason and that is revival of Buddhism by Dr. Babasaheb Ambedkar. He studied the Dhamma thoroughly and wrote a voluminous book entitled ‘The Buddha and His Dhamma’ that brought out a fundamental change in religious matters. The followers adopted the practices and felt liberated from the clutches of age-old, traditional blind faiths and superstitions1.The day of mass conversion is remembered as the day of celebration by millions and every year, on the occasion of Dhammachakra Pravartan Din, a mega programme is organized to mark the event in history. Dr. Babasaheb Ambedkar in his address to Buddhists stated that Nagpur was a homeland of ‘Nag’ people, the ‘Nag’ river at this place was the early settlement of those people. All the Nagas were primarily Buddhists and in reverence to them he had chosen this place

In Nagpur, Dussehra holds a special significance as it is the day when Dr. Bhimrao Ambedkar, the architect of the Indian constitution, along with other followers, embraced Buddhism after renouncing Hinduism at Deekshabhoomi in 1956. This event, known as Dhammachakra Pravartan Din, is celebrated annually on October 14, and it is a significant occasion for Buddhists and admirers of Dr. Ambedkar 

Best month to visit  

October, November, December, January, February and March 

The CSIR-National Environmental Engineering Research Institute (CSIR-NEERI) is a research institute created and funded by Government of India. It was established in Nagpur in 1958 with focus on water supply, sewage disposal,communicable diseases and to some extent on industrial pollution and occupational diseases found common in post-independent India.

NEERI is a pioneer laboratory in the field of environmental science and engineering and is constituent laboratory of Council of Scientific and Industrial Research (CSIR). NEERI has five zonal laboratories at Chennai, Delhi, Hyderabad, Kolkata and Mumbai. NEERI comes under the Ministry of Science and Technology (India) of central government. The NEERI is an important partner organization in India’s POPs National Implementation Plan (NIP).

Know Raman Science centre Nagpur 

Absolutely! Nagpur, known as the "Orange City" of India, is a vibrant and culturally rich city located in the state of Maharashtra. Here's a guide to some of the must-visit attractions, places to eat, and things to do in Nagpur:

Attractions:

1. Deekshabhoomi : This is one of the most important Buddhist stupas in India, where Dr. B.R. Ambedkar converted to Buddhism along with his followers. It's a significant pilgrimage site and also a beautiful architectural marvel.

2. Ambazari Lake and Garden: A serene spot for relaxation and leisure, Ambazari Lake is perfect for boating and picnics. The adjacent garden offers lush greenery, jogging tracks, and children's play areas.

3. Raman Science Centre: Ideal for families and science enthusiasts, this interactive science museum features exhibits on various scientific principles, space exploration, and technology.

4. Nagzira Wildlife Sanctuary: If you're a nature lover, a visit to Nagzira Wildlife Sanctuary is a must. It's home to a variety of flora and fauna, including tigers, leopards, and various bird species.

5. Sadar Bazaar: Explore the bustling markets of Sadar Bazaar for traditional handicrafts, textiles, and souvenirs. It's a great place to experience the local culture and indulge in some shopping.

6. Futala Lake: Another beautiful lake in Nagpur, Futala Lake is famous for its illuminated musical fountain and scenic surroundings. It's an excellent spot for evening walks and street food.

Food:

1. Tarri Poha: A quintessential Nagpur breakfast, Tarri Poha is a spicy and tangy dish made from flattened rice served with a spicy gravy.

2. Saoji Cuisine: Don't miss out on trying authentic Saoji cuisine, known for its fiery and flavorful curries made with a unique blend of spices.

3. Orange Barfi: As the Orange City, Nagpur is famous for its delicious orange-flavored sweets. Try the Orange Barfi for a unique and delightful treat.

4. Vada Pav: While not native to Nagpur, you'll find delicious Vada Pav stalls all around the city, offering a quick and tasty snack.

5. Haldiram's: If you're looking for a reliable option with a variety of vegetarian snacks and sweets, Haldiram's is a popular choice in Nagpur.

Activities:

1. Heritage Walks: Explore the rich history and architecture of Nagpur by taking a heritage walk through the old city areas like Sitabuldi and Mahal.

2. Tiger Safari at Pench National Park: Take a day trip from Nagpur to Pench National Park for an exhilarating tiger safari experience amidst the wilderness.

3. Adventure Sports at Ramtek: Ramtek, located near Nagpur, offers adventure activities like paragliding, rock climbing, and rappelling for thrill-seekers.

4. Attend Cultural Events: Check out local events and festivals happening in Nagpur, such as music concerts, art exhibitions, and cultural performances, to immerse yourself in the city's vibrant culture.

5. Visit Temples and Shrines: Explore the spiritual side of Nagpur by visiting temples and shrines like Shri Ganesh Mandir Tekdi, Dragon Palace Temple, and Shri Swaminarayan Temple.

Nagpur offers a delightful blend of culture, history, and natural beauty, making it a fascinating destination to explore. Whether you're a foodie, a nature enthusiast, or a history buff, there's something for everyone in this vibrant city.