पातळीचे पान - नागपूरची पानाची दुकाने आणि त्यातली चर्चा

 "पान नसेल तर जेवण अपूर्ण!" - आजीची म्हण

आठवतंय का? आजी नेहमी म्हणायची, "पान खाल्ल्याशिवाय जेवण पूर्ण होत नाही!" आणि खरंच, त्या काळी प्रत्येक जेवणानंतर पान खाणे ही एक परंपरा होती, एक संस्कृती होती! पान म्हणजे फक्त पान नव्हतं, तो एक सामाजिक अनुभव होता!

संध्याकाळी सहा-सात वाजता बाबा ऑफिसमधून येत असत. हात-पाय धुवून, चहा घेतला की थेट सांगायचे, "चल, पानाच्या दुकानाला जाऊया!" आणि आम्ही मुलं? आम्ही तर त्याच वाटेत असायचो! बाबांसोबत पानाच्या दुकानाला जाणं म्हणजे एक साहस! तिथे बसलेले काका, दादा, भाऊ, सगळ्यांच्या गप्पा ऐकायला मिळायच्या, शहराच्या बातम्या समजायच्या!

 पानाच्या दुकानाचं वर्णन - एक लहानशं स्वर्ग!

नागपूरच्या प्रत्येक मोहल्ल्यात, प्रत्येक गल्लीत एक ना एक पानाची दुकान असायचं! लहानसं, कुपक्यासारखं, पण किती आकर्षक! समोर काचेची अलमारी - त्यात सजवलेल्या रंगीबेरंगी डब्यांमध्ये साहित्य! चुना, कत्था, गुळखंड, मावा, नारळ, सुपारी, लवंग, इलायची, गुलकंद - काय काय नव्हतं तिथे!

आणि सर्वात महत्त्वाचं - पानं! मोठी मोठी, चकचकीत, हिरवीगार पातळीची पानं! दुकानदार नीटपणे ओल्या कापडात गुंडाळून ठेवायचा. ताज्या पानांचा जो सुगंध! अरे देवा, त्या वासाचं काय सांगू! आजही जर कुठे पानाची दुकान दिसली की तो वास आला की लगेच बालपणाची आठवण येते!

 पानाचे प्रकार - निवडीचा गोंधळ!

पातळीचे पान - मोठे, मऊ, हिरवेगार! नागपूरात सर्वांची पहिली पसंती! जेवणानंतर, मीटिंगनंतर, मित्रांसोबत - सगळीकडे पातळीचं पान!

बनारसी पान - छोटे, गडद हिरवे, थोडे कडक! बनारसहून येणारं हे पान विशेष होतं! खास चव, खास सुगंध! किंमत थोडी जास्त पण स्वाद लाजवाब!

कलकत्ता पान - थोडं मोठं, पातळ! काहींना कलकत्ता पान खूप आवडायचं! बाबा म्हणायचे, "कलकत्ता पानाचा स्वाद वेगळाच आहे!"

मिठी पान - मुलांसाठी, बायकांसाठी! तंबाखू नाही, जर्दा नाही, फक्त गोड मसाला! गुलकंद, नारळ, किशमिश, इलायची - बस इतकंच!

जर्दा पान - पुरुषांसाठी खास! तंबाखू, जर्दा घातलेलं! बाबा आणि त्यांचे मित्र हेच पान खायचे!

 पानवाला - एक कलाकार!

पानवाला म्हणजे फक्त पान देणारा नव्हे, तो एक कलाकार होता! त्याच्या हातातली कला पाहण्यासारखी असायची!

पान निवडणं - समोरच्या ढिगाऱ्यातून एक एक पान हाताने उचलून, तपासून, बारीक पाहून पान निवडायचा. "हो, हे पान चांगलं आहे!" असं म्हणत ठेवायचा बाजूला!

डांग काढणं - पानाचा डांग इतक्या नीटपणे काढायचा की पान फाटायचं नाही! कचिन्याने, प्रेमाने, संथपणे डांग काढायचा!

पूड लावणं - पहिले चुना! एका बाजूला चुन्याचा थर! मग दुसऱ्या बाजूला कत्था! मग मधे गुळखंड किंवा मावा! प्रत्येक गोष्ट मापून, नीट ठेवायचा!

मसाला ठेवणं - सुपारी - बारीक चिरलेली, खुसखुशीत! नारळ - कोरलेलं, ताजं! लवंग, इलायची, काहींना गुलकंद! प्रत्येकाची पसंती वेगळी, आणि पानवाल्याला सगळ्यांची पसंती माहीत असायची!

दुमडणं - मसाला ठेवल्यावर पान दुमडायचं! त्रिकोणी आकार! एक बाजू आत, दुसरी बाजू आत, तिसरी बाजू आत - परफेक्ट त्रिकोण! मग लाकडी काड्याने खोचायचा जेणेकरून पान उघडलं नाही की!

प्रेमाने देणं - शेवटी ते पान हातात देताना जो प्रेम, जा आदर! "हो साब, छान आहे! खा आणि माझं स्मरण ठेव!" असं म्हणत हस्तांतरित करायचा तो पानाचा तुकडा!

पानाच्या दुकानावरची 'बैठक' - सामाजिक मेळावा!

पानाची दुकान म्हणजे फक्त पान खरेदी करायची जागा नव्हती! ती एक सामाजिक मेळाव्याची जागा होती! रोज संध्याकाळी तिथे लोकांची गर्दी जमायची!

संध्याकाळचा दरबार

सहा वाजता सुरुवात व्हायची! एकामागून एक लोक यायचे! कोणी ऑफिसमधून, कोणी दुकानातून, कोणी फक्त गप्पांसाठी! पानवाल्याच्या दुकानाभोवती गोल बसून, उभे राहून, टेकून - सगळे चर्चेत गुंतलेले!

बाबा यायचे - "एक जर्दा पान द्या बरं!" आणि पान घेऊन तिथेच उभे राहायचे! त्यांचे मित्र शर्मा काका यायचे, "अरे, आज लवकर आलात?" गप्पा सुरू!

विषय अनंत!

शहरातले नवीन बांधकाम - "ऐकलंस का? धनतोलीला नवीन मॉल येतंय!"

राजकारण - "या चुनावीत कोण जिंकणार वाटतं?"

क्रिकेट - "सचिनने आज शतक केलं! काय खेळी खेळला!"

सिनेमा - "तिकिट मिळाली का नवीन पिक्चरची? फर्स्ट डे फर्स्ट शो जायचंय!"

बाजारातले भाव - "अरे काय सांगू! रिकामी आज दहा रुपये किलो! आगीत पेट्रोल घातल्यासारखं!"

पानवाला - शहराचा सर्वज्ञ!

पानवाला सगळ्याच्या हालचाली माहिती असायच्या! कोणाची मुलगी मोठी झाली, कोणाची लग्नं ठरली, कोण नोकरीवर गेला, कोण नवीन गाडी घेतली - सगळी माहिती त्याच्याकडे! तो एक चालता-बोलता माहिती केंद्र होता!

"अरे, तुम्हाला माहितीये का? शर्मा साहेबांच्या मुलीचं लग्न ठरलं आहे!"

"काय? कोणाशी?"

"त्याच डॉक्टरशी! मुंबईहून आलाय तो!"

आणि शहरभरातल्या बातम्या पानाच्या दुकानावर आधी पोहोचायच्या, मग घरी!

नागपूरच्या प्रसिद्ध पानाच्या दुकानांची आठवण

सिताबर्डी परिसर

शर्मा पान सेंटर - महाराजबाग जवळ! पन्नास वर्षांपासून तीच जागा, तोच स्वाद! त्यांचं बनारसी स्पेशल पान खाल्लं की हात चाटून खायचे! एवढं गोड, एवढं चविष्ट! किंमत? दोन रुपये! पण वाटायचं दोन सो रुपयांची चव आहे!

 माहल - धनतोली

देसाई पान पॅलेस - गोपाळकाला जवळ! त्यांचा मावा पान! अरे देवा, त्या मावाची गोडी! तोंडात घेतला की मावा विरघळायचा, पानाची चव येत जायची, आणि मन म्हणायचं - "अजून एक!"

 सदर - इटवारी

राजू भाईची दुकान - मेन रोडवर! राजू भाईचं वैशिष्ट्य काय माहीतीये? क्रेडिट सिस्टम! महिनाभर पान खा, महिन्याअखेरी पैसे दे! त्याचं एक छोटं वही असायचं! त्यात नावं, तारखा, किती पान घेतले - सगळं लिहायचा! आणि महिन्याच्या शेवटी "साब, तुमचे १२० रुपये झाले!" असं सांगायचा!

 गांधीबाग परिसर

संध्याकाळचे हॉटस्पॉट! गार्डनमध्ये फिरून आलेले लोक, कुटुंबासोबत बाहेर पडलेले, सगळे इथल्या पानाच्या दुकानावर येत असत! तिथल्या पानाची खासियत? ताज्या पानं! रोज बनारसहून येणारं पान! जरा किंमत जास्त, पण गुणवत्ता उच्च!

 पान खाण्याची संस्कृती - शिष्टाचार आणि परंपरा

 कधी खायचे पान?

जेवणानंतर अनिवार्य - दुपारी जेवलो की पान, रात्री जेवलो की पान! जेवण पूर्ण झालं की आई म्हणायची, "जा, बाबांना पान घेऊन ये दुकानातून!"

मित्रांसोबत गप्पांमध्ये - मित्र भेटले म्हणजे "चल, पान खाऊया!" असं ठरायचं! मग तासभर गप्पा, पान खात खात!

मेहमान आले की - घरी कोणी आलं की सगळ्यात आधी पाणी, मग चहा, मग पान! पान वाढलं म्हणजे आदर, मान, प्रेम!

लग्न-समारंभ - लग्नात चांदीच्या वर्काचे पान! किती सुंदर दिसायचे! चांदीच्या पातळ वर्काने झाकलेले पान! वधू-वराला, मान्यवरांना वाढायचे!

ऑफिसमध्ये - मीटिंग झाली की सगळे बाहेर पडायचे, पानाच्या दुकानाकडे जायचे! एक पान, दोन मिनिटं आराम, परत कामावर!

पान खाण्याचा शिष्टाचार

एका चावात - नीट दुमडलेलं पान एका चावात तोंडात! तुकडे तुकडे करून खायचं नाही! त्यात कला नाही!

रस गिळणं - पानाचा रस चघळून, गिळायचा! थुंकायचा नाही! पण काही जणांना लाळ थुंकायची सवय! रस्त्यावर, भिंतीवर - लाल लाल डाग! "थू!" आवाज आणि लाल थुंकी!

थुंकदाणी - घरात पितळेची, पितळावर नक्षीकाम केलेली थुंकदाणी असायची! त्यात थुंकायचं! रोज धुवायची, चमकवायची!

स्त्रिया-पुरुष - बायका मीठे पान, छोटे पान खायच्या! पुरुष जर्दा पान, मोठे पान खायचे! काही पुरुष तंबाखू पान खायचे - त्याला "साधा पान" म्हणायचे!

 पानाची किंमत - त्या काळी आणि आता

त्या काळातले रेट

सादं मीठे पान - 25 पैसे! चव्वीस आण्याचं नाणं! पाचवी-सहावीतली मुलं पण घेऊ शकायची!

मसाला पान - 50 पैसे! अर्धा रुपया! हे थोडं स्पेशल! सुपारी, नारळ, इलायची - सगळं!

मावा पान - 1 रुपया! मोठ्यांसाठी! मावा महाग असायचा, म्हणून मावा पान महाग!

गुलकंद पान - 75 पैसे! गुलकंदाची गोडी, सुगंध - अप्रतिम!

बनारसी स्पेशल - 2 रुपये! त्या काळी दोन रुपये म्हणजे मोठी किंमत! पण चव लाजवाब!

चांदीच्या वर्काचा पान - 5 रुपये! लग्न-कार्यक्रमांसाठी! रोज कोण खायचा?

 आजचे रेट - आकाश छू!

साधं पान - 25  रुपये! दहापट वाढ!

मावा पान - 50 ते 100 रुपये! काही दुकानात 150 रुपये!

स्पेशल पान - 200 ते 500 रुपये! काजू, बदाम, पिस्ता, केशर, चांदीचं वर्क - सगळं!

Fusion पान - 300 रुपये! chocolate पान, ice पान, fire पान! काय काय नवीन!

 आजची पानाची दुकानं - एक वेगळं युग!

### फ्रेंचाईज - आधुनिक पान शॉप्स

K Paan, Paan King, Mast Banarasi - मोठ्या मोठ्या चेन! एअर-कंडिशन्ड दुकानं! काचेच्या दरवाजे! एलईडी लाईट्स! मेनू कार्ड - 50 प्रकारचे पान!

आतमध्ये खुर्च्या! बसून पान खा! वेटर येईल, तुम्हाला सर्व्ह करेल! "सर, तुम्हाला कोणता पान हवाय?" पण तो पानवाल्याचा जो व्यक्तिगत स्पर्श, तो कुठे?

 नवीन प्रकार - प्रयोग!

Chocolate पान - पानात चॉकलेट! गोड आणि चॉकलेटी!

Ice पान - पान खाताना बर्फाचा अनुभव! थंड, ताजेतवाने!

Fire पान - तोंडात घेतलं की तिखटपणा! जळल्यासारखं वाटतं!

Meetha पान - अनेक प्रकार! गुलाब, केशर, इलायची, पिस्ता!

ऑनलाईन डिलिव्हरी - घरपोच सेवा!

आता Swiggy, Zomato वरून पान मागवा! दहा मिनिटात घरी डिलिव्हरी! बाहेर पडायचं नाही, पानवाल्याला भेटायचं नाही, गप्पा मारायच्या नाहीत - फक्त ऍप उघडा, ऑर्डर करा, पान आलं!

सोयीचं तर आहे, पण तो गप्पांचा, भेटण्याचा आनंद संपला!

 काय गमावलं, काय मिळालं?

 गमावलं

पानवाल्याचं व्यक्तिमत्त्व - तो ओळख, तो परिचय, "काका" म्हणून हाक मारणं, त्याच्याशी मित्रत्व!

चर्चेचा वेळ - पानाच्या दुकानावरचे सामाजिक मेळावे, गप्पा, बातम्या, हंसी-खेळ!

स्थानिक दुकानं बंद - मोठ्या चेनमुळे छोट्या दुकानं बंद पडली! ती परंपरा, ते नातेसंबंध संपले!

परंपरागत चव - त्या जुन्या पद्धतीची जी चव, तो स्वाद, ते आता मिळत नाही!

सामाजिक बंध - पानाच्या दुकानामुळे जे सामाजिक संबंध निर्माण होत, ते आता संपले! आता फक्त पान घ्यायचं आणि निघायचं!

 मिळालं

स्वच्छता - नवीन दुकानं स्वच्छ! हायजीनिक! आधुनिक!

विविधता - 50 प्रकारचे पान! प्रत्येकाच्या पसंतीचं!

सोय - ऑनलाईन ऑर्डर, घरपोच डिलिव्हरी, वेळेची बचत!

आधुनिक अनुभव - एअर-कंडिशन्ड दुकान, आरामदायी बसण्याची सोय!

पण प्रश्न हा आहे - या सगळ्या आधुनिकतेने आपण खुश आहोत का? पानाची जी संस्कृती होती, तो जो सामाजिक अनुभव होता, ते परत मिळणार का?

 विशेष आठवणी - मनाला भिडणाऱ्या क्षणं

शेवटचे विचार - पान म्हणजे फक्त पान नाही!

पान म्हणजे फक्त खाण्याची वस्तू नाही! पान म्हणजे एक संस्कृती आहे! पानाच्या दुकानावरचे सामाजिक मेळावे, तिथल्या गप्पा, चर्चा, नातेसंबंध - हे सगळं पानाची संस्कृती होती!

आज ती संस्कृती हळूहळू संपत चाललीय! मोठ्या चेन आल्या, स्थानिक दुकानं बंद पडली! सोय वाढली, पण ती जवळीक संपली! पान खाण्याचा अनुभव बदलला - आधुनिक झाला, पण निर्जीव झाला!

आपण काय करू शकतो? स्थानिक पानवाल्याला सपोर्ट करा! त्याच्याकडे जा, गप्पा मारा, संबंध जपा! नवीन पिढीला पानाची संस्कृती सांगा! त्यांना पानाच्या दुकानावर घेऊन जा!

पान खायचं, पण संस्कृतीही जगवायची!

तुम्हाला पानाच्या दुकानाच्या तुमच्या आठवणी आहेत का? तुमच्या मोहल्ल्यातला पानवाला कसा होता? तुम्ही कोणतं पान आवडीने खायचात? तुमच्या आठवणी आमच्यासोबत शेअर करा!

या लेखाच्या माध्यमातून, आपण पानाच्या संस्कृतीला वाचवू, जपू, आणि पुढच्या पिढीला हस्तांतरित करू!

नागपूरच्या सर्व पानवाल्यांना सलाम! तुमच्यामुळे आमचं बालपण गोड झालं!