नागपूर, महाराष्ट्राचं हृदय म्हणून ओळखलं जाणारं हे शहर, फक्त संत्र्यांसाठीच नाही तर त्याच्या समृद्ध सांस्कृतिक वारशासाठी देखील प्रसिद्ध आहे. या शहरातले सण आणि उत्सव हे आपल्या परंपरा आणि आधुनिकतेचा सुंदर संगम दाखवतात. चला, पाहूया नागपूरचे काही प्रमुख सण कसे साजरे केले जात होते आणि आज त्यांच्यात काय बदल झाला आहे.
दसरा - नागपूरचा राजवाडी उत्सव
पूर्वी:
दसऱ्याची सुरुवात नागपूरच्या भोसले राजघराण्याच्या काळात भव्यपणे होत असे. शिलान तालावाजवळचा दसऱ्याचा मेळावा हा नागपूरच्या सांस्कृतिक जीवनाचा महत्त्वाचा भाग होता. लोक नवीन कपडे घालून, पारंपारिक पद्धतीने शमी पूजन करत असत. सुवर्णरेखा नदीवरून आलेल्या शमीच्या पानांची खरेदी करणं ही एक खास गोष्ट होती.
आता:
आजच्या काळात दसरा साजरा करण्याची पद्धत बदलली आहे. शहरातल्या मोठ्या मॉल्समध्ये आणि सोसायट्यांमध्ये दसरा मेळावे आयोजित केले जातात. तरीही, जुन्या नागपूरकरांमध्ये शमी पूजन करण्याची परंपरा आजही जिवंत आहे. लोक आता ऑनलाइन पूजा साहित्य मागवतात आणि सोशल मीडियावर शुभेच्छा पाठवतात.
गणेशोत्सव - सार्वजनिक ते खाजगी
पूर्वी:
नागपूरमध्ये गणेशोत्सव हा सार्वजनिक गणेश मंडळांसाठी प्रसिद्ध होता. धंतोलीचा गणेश, टेकड्यातला गणेश, आणि मोहल्यामोहल्यातली मंडळं प्रचंड उत्साहाने दहा दिवस सण साजरा करत असत. रोज सांस्कृतिक कार्यक्रम, भजन-कीर्तन, आणि शेवटी भव्य विसर्जनाची मिरवणूक काढली जात असे.
आता:
आज देखील सार्वजनिक गणेशोत्सव साजरे होतो, पण पर्यावरणाची जाणीव वाढल्याने शेडूमातीचे मूर्ती वापरले जातात. बरेच लोक आता घरीच लहान मूर्ती ठेवून साडेतीन दिवस सण साजरा करतात. विसर्जनासाठी कृत्रिम तलाव आणि पूल बनवले जातात. कार्यक्रमांचं थेट प्रक्षेपण सोशल मीडियावर होतं, ज्यामुळे परदेशात राहणारे नागपूरकर सुद्धा सहभागी होऊ शकतात.
दिवाळी - दिव्यांचा सण
पूर्वी:
दिवाळीच्या काळात संपूर्ण नागपूर दिव्यांनी उजळून निघायचं. मातीच्या दिव्यांची विल्हेवाट लागायची. लक्ष्मी पूजनासाठी विशेष तयारी केली जायची. घरोघरी फराळ, चिवडा, आणि करंज्या बनवल्या जात असत. मुलं फटाके फोडत असत आणि घरांना रांगोळ्यांनी सजवलं जायचं.
आता:
आता दिवाळीचं स्वरूप काहीसं बदललं आहे. एलईडी लाईट्स आणि डेकोरेटिव्ह आयटम्सचा वापर वाढला आहे. आवाज न करणारे फटाके आणि इको-फ्रेंडली सेलिब्रेशन्सला प्रोत्साहन दिलं जातं. बऱ्याच लोकांनी घरी फराळ बनवण्याऐवजी ऑनलाइन ऑर्डर करायला सुरुवात केली आहे. तरीही, जुन्या नागपूरमधल्या गल्ल्यांमध्ये अजूनही पारंपारिक दिवाळीचं वातावरण जाणवतं.
होळी - रंगांचा उत्सव
पूर्वी:
नागपूरमध्ये होळी खेळण्याची खास परंपरा होती. महालक्ष्मी लेआउट, धंतोली, आणि मोहल्यामोहल्यात मोठे होळी उत्सव साजरे होत असत. लोक नैसर्गिक रंग बनवत असत आणि सगळे एकत्र येऊन गुलाल खेळत असत. भांग-ठंडाई आणि पारंपारिक पदार्थांचं आयोजन केलं जायचं.
आता:
आधुनिक नागपूरमध्ये होळीचे स्वरूप बदललं आहे. मोठमोठ्या हॉटेल्स आणि क्लब्समध्ये 'रेन डान्स' आणि 'म्युझिक होळी' पार्टीज आयोजित केल्या जातात. डीजे, पूल पार्टीज, आणि ऑर्गनाइज्ड इव्हेंट्स लोकप्रिय झाले आहेत. तरीही, जुन्या नागपूरच्या मोहल्ल्यांमध्ये पारंपारिक पद्धतीने होळी खेळण्याची परंपरा कायम आहे.
नागपंचमी - नागांची पूजा
पूर्वी:
नागपंचमीला नागपूरमध्ये विशेष महत्त्व होतं. (नागपूर हे नाव देखील नागांच्या नावावरून आलेलं मानलं जातं). लोक नागाच्या बिळाजवळ दूध अर्पण करत असत, घरांच्या दारांवर नागांची चित्रं काढत असत. मंदिरांमध्ये विशेष पूजा-अर्चा केली जायची.
आता:
आजही नागपंचमीची परंपरा जिवंत आहे, पण थोड्या बदलांसह. आता नागांच्या संरक्षणाबद्दल जागरूकता वाढली आहे. लोक नागांना त्रास न देता पूजा करतात. घरांच्या दारांवर नागांची चित्रं काढण्याची प्रथा मात्र अजूनही सुरू आहे.
पोला - बैलांचा सण
पूर्वी:
पोला हा नागपूरच्या ग्रामीण भागात आणि शेतकरी कुटुंबांमध्ये मोठ्या उत्साहाने साजरा केला जात असे. बैलांना आंघोळ घालून, रंगवून, फुलांच्या हारा घालून, त्यांची पूजा केली जायची. गावोगावी बैलांच्या शर्यती आयोजित केल्या जात असत.
आता:
शहरीकरणामुळे पोला साजरा करण्याची पद्धत बदलली आहे. शहरी भागात बैल कमी झाल्याने, आता मातीचे किंवा लाकडी बैल खरेदी करून मुलं त्यांच्याशी खेळतात. तरीही नागपूरच्या आजूबाजूच्या गावांमध्ये हा सण पारंपारिक पद्धतीने साजरा होतो.
निष्कर्ष
नागपूरचे सण आणि उत्सव हे आपल्या संस्कृतीचं आणि परंपरेचं महत्त्वाचं अंग आहेत. काळानुरूप या सणांच्या साजरीकरणात बदल झाले आहेत, पण त्यामागची भावना आणि उत्साह मात्र कायम आहे. जुनी आणि नवीन पिढी यांच्यातला हा सुंदर संगम नागपूरला एक अनोखी ओळख देतो.
आजच्या काळात पर्यावरणाची जाणीव, तंत्रज्ञानाचा वापर, आणि आधुनिकता यांचा समावेश करून या सणांना नवी दिशा मिळाली आहे. तरीही, नागपूरकरांच्या मनात या सणांबद्दलची आस्था आणि श्रद्धा अजूनही तशीच राहिली आहे.
या सणांमुळे नागपूरची सांस्कृतिक ओळख जपली जाते आणि पिढ्यानपिढ्या या परंपरा पुढे जातात. हाच खरा विकास आहे - जुन्या मूल्यांना जपत नव्या काळाशी जुळवून घेणं!
नागपूरकरांनो, तुमच्या आठवणीतले सण कसे होते? तुमचे अनुभव आमच्याशी नक्की शेअर करा!